Kul mümin Hak Mümin olan Allah’ın aynasıdır. Esma ve sıfatı insanda tecelli eder. “Allah ademi Rahman suretinde yarattı.” (Buhari, istizan, 1.) Yani Rahman ismine tam ayine kıldı. Allah’ın Subuti sıfatları insanda tecelli eder. “Gören gözü, işiten kulağı olur.”
1. “Galat-ı meşhur, lügat-ı fasihten evladır.”
2. Mümin müminin aynasıdır. Onda bir eza görürse onu düzeltsin. (Tirmiz’i, Birr, 18.)
3. Müminin kusurunu söyleyen kendi kusurunu ifşa etmiştir. Zira aynadır. Onda kendisini görmüştür.
4. “Lisan-ı hal, lisan-ı kalden fasihtir.”
5. “Kötü haberi kötü adam getirir.”
6. “Ahmakla arkadaşlığı kesmek Allah’a yakınlıktır.”
7. Nasihatını dinlemeyen, kusurunu görmeyen ahmaktır.
8. Kul mümin Hak Mümin olan Allah’ın aynasıdır. Esma ve sıfatı insanda tecelli eder. “Allah ademi Rahman suretinde yarattı.” (Buhari, istizan, 1.) Yani Rahman ismine tam ayine kıldı.
9. Allah’ın Subuti sıfatları insanda tecelli eder. “Gören gözü, işiten kulağı olur.”
10. “Mutlak ifadelerde ferd-i külli kast edilir. İnsan ifadesinde insan-ı Kamil kast edilir.” Usul-i Fıkhın bir kuralıdır.
11. “Alimler peygamberlerin varisidir” sözünden de ilimde rasih olan Asfiya kast edilir. Asfiya, peygamberimizin hem ilmine hem ameline varis olanlardır. Onlar da mücedditlerdir.
12. Fıkıh gıda, kelam ilaç gibidir. Gıdaya her zaman muhtacız; kelam ilmine hasta olunca..
13. Alem hadistir. Her hadis bir muhdise muhtaçtır. Cisimler hareket ve sükundan hali değildir. Hareket ve sükun hadisdir. Hareket ve sükun birbirini takip eder.
14. Kıdemi sabit olanın ademi muhaldir. Hadiselerden kurtulmayan hadistir.
15. Bir şeyin teselsülü muhaldir.
16. İlim, alime perde olur. Bir şeyi bildiğini iddia eden, o şeyin hakikatından mahrum olur. İlim ispat edilen, hakikate uygun olandır.
17. Bir konuda alim olup neyi emrettiğini ve neden nehyettiğini kesin bilmeyen sakın emretmesin ve nehyetmesin.
18. Bir elin kaç parmağı var? İlim adamı iddia etmez ispat eder. Kişi öğrendiği müddetçe alimdir biliyorum derse cahildir.
19. “ Kur’an’ın her bir ayetinin zahiri, batını, haddi, mattalaı, şucun ve gusunu vardır.” (Suyuti, el- Itkan, 2:1220; Zerkeşi, Burhan, 2:154.)
Muhammed es-Sabûnî, zahiri ehl-i ilme görülen mana, batını erbab-ı hakikatın muttali olduğu esrar şeklinde değerlendirir.(Sâbuni, Tibyan, s. 239)
Keza, ayetin zahiri lafzı, batını ise tevilidir denilmiştir. Kur’an'da zikredilen kıssaların zahiri önceki ümmetlerin helakini haber vermektir. Batını ise, başkalarına ibreti ifade eder.(Zerkeşi, II, 169)
İbn-i Abbas'tan gelen bir rivayette ise şöyle denir: “Kur’an'ın dalları, fenleri, zahir ve batını vardır. Onun acaibi bitmez. Sonuna ulaşılmaz." (Süyûti, el- Itkan, II, 1220)
Dört kural:
1. “İşler maksat ve niyetlerine göre değerlendirilir.” Avam içindir.
2. “İşler sonuçlarına göre değerlendirilir.” Sonuçları iyi ise başının şer gibi olmasına “Ehven-i şer” denir. Alim şerri ve hayrı bilen değil, ehven-i şerri bilendir. Bu durum da havas, ulema ve umera için geçerli bir kuraldır.
3. İnsan şahsiyetini korumalı ve kullanılabilir taşıyıcı aptallardan olmamalıdır. İlim ve akıl sahibi olmalı ve bulunduğu yere değer katmalıdır.
4. Bir insanın aklındakini sözlerinden, kalbinden geçenleri de davranışlarından anlarsın.
