Kur’an’dan hüküm çıkarmak bir USUL’e tabidir. Bu sebeple İslam Bilginleri “Usul-i Tefsir” ve “Usul-i Fıkıh” gibi Usul ilimlerini tedvin etmişler ve bu usullerde belirtilen kaide ve kurallara göre Farz, Vacip, Sünnet ve Mendup gibi emirleri tasnif etmişlerdir.Bu usullerden birisi de “İllet ve Hikmet” prensibidir.
SUAL: Bediüzzaman Hutbe-i Şamiye’de “Seferde namazı kasretmenin sebebi meşakkattir; fakat illet olamaz. Çünkü muayyen bir haddi yok; sû-i istimale düşebilir. Belki illet yalnız sefer olabilir” (ESDE, 2017, Hutbe-i Şamiye, s. 252.) demektedir. Burada anlatılmak istenen nedir? İllet ne demektir?
CEVAP: Kur’an’dan hüküm çıkarmak bir USUL’e tabidir. Bu sebeple İslam Bilginleri “Usul-i Tefsir” ve “Usul-i Fıkıh” gibi Usul ilimlerini tedvin etmişler ve bu usullerde belirtilen kaide ve kurallara göre Farz, Vacip, Sünnet ve Mendup gibi emirleri tasnif etmişlerdir.
Bu usullerden birisi de “İllet ve Hikmet” prensibidir. Elbette yüce Allah’ın emir, yasak ve tavsiyelerinin aklen ve hikmeten pek çok sebebi ve bize bakan pek çok hikmetleri vardır. Ancak bu emir ve yasakların konması ve ruhsatların verilmesi Allah’ın iradesine, emrine ve ruhsatına bağlıdır. Yani Allah emretmemiş, yasaklamamış veya bir konuda kolaylık gösterip ruhsat vermemiş olsa bin fayda ve hikmet olsa o konuda farz, vacip veya ruhsat hükmü verilmez ve ibadet olarak amel edilmez.
Önce cümle içinde geçen terimler üzerinde duralım;
1. Sefer: Üç günlük bir mesafeye (90 km.) yolculuk edecek birisi misafir olarak bir beldede Hanefi Mezhebine göre 15 günden daha az, Şafi mezhebine göre de 4 günden daha az kalacak olsa “Misafir” yani “Seferî” sayılır ve 4 rekatlı Farz namazları 2 rekat olarak kılma ruhsatından istifade edebilir. Hanefilerin 15 günden daha çok Şafiiler de 4 günden fazla kalacak olsalar yolculukta Seferî sayılırlar; ama ikmet etmeye başladıkları günden itibaren mukim sayılırlar ve namazları kısaltamazlar. Tam olarak kılmaları gerekir. Bu tek başına namaz kıldıkları zaman böyledir. İmama uyarlarsa imamla beraber 4 rekat olarak tamamlamaları şarttır. Yoksa namaz kılmış olmazlar.
2. Sebep: Namazı kısaltmanın sebebi yolculukta ve misafirlikte sıkıntı ve meşakkatin bulunmasıdır. Maslahat ve meşakkat gibi hussular namazı kısaltmanın hikmetidir. Ancak sıkıntı ve meşakkat namazı kısaltmanın gerçek sebebi değildir. Zira mukim olan kimse yüz meşakkat ve sıkıntıya maruz kalsa, hatta hasta olup yatağından kalkamayacak durumda olsa, ima ile namaz kılacak da olsa yine namazı kısaltarak 2 rekat kılamaz, tam 4 rekat kılması lazımdır. Çünkü yüce Allah bu konuda bir ruhsat vermemiştir. Ancak ruhsatın veriliş sebebi, yani gerçek sebebi ki buna “İllet” denir; Allah’ın “Yolculuğa çıktığınız zaman namazı kısaltmanızda bir günah yoktur” (Nisa Suresi, 4:101.) ayetinde verilen ruhsattır. Bu bir emir değildir. Zira “Sizin için günah yoktur” ifadesi bunun bir kolaylık, bir ruhsat olduğunu göstermektedir ki İmam-ı Azam dışındaki tüm mezhep imamları bunun bir ruhsat olduğunu belirtmişlerdir.
Bu sebeple seferde namazı kısaltmak isteyen, bu ruhsattan istifade edebilir ve 4 rekatlı farz namazı 2 rekat olarak kılabilir. Bu bir ruhsat ve kolaylıktır. İşte namazı kısaltmanın illeti, yani gerçek sebebi, Yüce Allah’ın “Seferde” yani sadece yolculukta buna izin vermesidir.
3. Bediüzzaman Said Nursi hazretleri 27. Söz olan “İçtihat Risalesinde” bu konuda şöyle der: “Bir hükmün hikmeti ayrıdır, illeti ayrıdır. Hikmet ve maslahat ise tercihe sebeptir, icaba, icada medar değildir. İllet ise vücuduna medardır. Meselâ; seferde namaz kasredilir, iki rekat kılınır. Şu ruhdat-ı şer’îyenin illeti seferdir, hikmeti ise meşakkattir. Sefer bulunsa, meşakkat hiç olmasa da namaz kasredilir. Çünkü, illet var. Fakat sefer bulunmazsa, yüz meşakkat bulunsa, namazın kasredilmesine illet olamaz.” (Sözler, 2017, s.545.) demektedir.
Burada Bediüzzaman seferde namazı kısaltmanın bir emir değil “ruhsat” olduğunu söylemektedir.
4. Dini hükümlerin farklılığı ve mezhepler arasındaki hükümlerin farklı farklı olması “Azimet” ve “Ruhsat”tan kaynaklanmaktadır. Azimet, takva ile amel etmektir, Ruhsat ise sebeplerden ve özel durumlardan dolayı fetva ile amel etmek ve kolaylıktan istifade etmek anlamına gelmektedir. Bediüzzaman Said Nursi hazretleri daima”Azimet”le amel ettiği için “Seferde namaz kasredilir” ruhsatından yararlanmaya ihtiyaç duymamış namazlarını tam olarak kılmıştır. Risale-i Nur Talebeleri de “Azimet ve takva ile amel ettikleri ve üstadlarına uydukları için seferde namazı kısaltma ruhsatını zorunlu haller hariç kullanmıyorlar.
5. “Seferde namazı kasretmenin sebebi meşakkattir; fakat illet olamaz. Çünkü muayyen bir haddi yok; sû-i istimale düşebilir. Belki illet yalnız sefer olabilir” cümlesi seferde namazı kısaltmak isteyenlerin bunu sıkıntıdan ve zorluktan dolayı değil, yüce Allah’ın “Seferde buna izin vermesinden dolayı” bu izni, yani ruhsatın kullanılabileceğini ifade etmektedir. Çünkü bu izin ve ruhsatın gerçek sebebi, yani illeti Allah’ın “Seferde kısaltmanızda günah yoktur” ayetidir.
